Mucizevi geçmiş zamanın, edebî ziyafetlerin ve kibar âlemlerin en parlak anlatıcısı olan Marcel Proust, edebiyat çevrelerinde mest edici bir zirve noktası sayılır. Yazı ve dile ait akla hayale sığmayan bütün oyunlar, sonu gelmeyen tasvirler, baş döndürücü hassasiyetler ve keskin zekâlar, Proust’un üslubunda toplanmıştır. Proust, uzun ve zor cümleleriyle zamanın ve eşyanın büyüleyici ilişkisini kelimelere aksettirirken, her halükârda duyular dünyasında adeta Platonik güzellikle kabaran bir heykeltıraş olduğunu anımsatıyor.
Proust, Sainte- Beuve’e Karşı’da gündelik yaşamından kesitler sunmanın ötesinde, bir insanın çevresiyle kurabileceği olağanüstü ilişkiyi de gözler önüne seriyor. Proust, Sainte-Beuve etrafında Balzac, Baudelaire, Gérard de Nerval okumaları yapıyor. Bu kitaptaki denemeler aynı zamanda onun sanata ve romana bakışını yansıtan önemli taslaklardır.
Kayıp Zamanın İzinde’yi Proust’a yaraşacak bir mükemmeliyet algısı içerisinde Türkçe’ye kazandıran Roza Hakmen, çevirinin sanatlar içerisinde nasıl bir sanata dönüşebileceğini de gösteriyor.
İÇİNDEKİLER
Önsöz .
Uykular
Odalar .
Günler
Kontes .
“Le Figaro”da ki Makale
Balkondaki Güneş Işını.
Annemle Konuşma
SainteBeuve’nin Yöntemi .
GĞrard de Nerval
SainicBeuve ve Baudelaire .
SainteBeuve ve Balzac.
M. de Guermanles’ın Balzac’ı
Lanetli Soy.
İnsan İsimleri.
Guermantes’a Dönüş.
Sonuç
ÖNSÖZ
Akla verdiğim Önem her geçen gün azalıyor. Bir yazarın, izlenimlerimize İlişkin bir şeyleri ancak akıldan bağımsız olarak yakalayabileceğini, yani kendine ait bir şeylere ve sanatın tek konusuna, aklı bir kenara bırakarak ulaşabileceğini her geçen gün daha İyi anlıyorum. Aklın bize “geçmiş” diye sunduğu şey aslında geçmiş değildir. Aslında hayatımızın her saati, tıpkı kimi halk efsanelerindeki ölülerin ruhları gibi, ölür Ölmez somut bir nesnenin içine gizlenerek onda vücut bulur. Oraya hapsolur ve biz o nesneye rastlamazsak, temelli orada hapis kalır. Biz nesne aracılığıyla onu tanır, çağırırız, o zaman kurtulur. İçine gizlendiği nesneyle ya da duyuyla bizim nezdimizde her nesne bir duyudur çünkü hayat boyu karşılaşmayabiliriz pekâlâ. İşte bu yüzden de, hayatımızın bazı saatleri asla dirilmez. İçine gizlendiği nesne küçücüktür, koskoca dünyada kaybolup gider, yolumuza çıkması ihtimali o kadar azdır ki! Hayatımın birçok yaz mevsimini geçirdiğim bir kır evi vardır. Arasıra o yazlan düşünürdüm, ama düşündüğüm onlar değildi. Benim için sonsuza dek ölü kalmaları ihtimali çok yüksekti. Canlanmaları, bütün dirilişler gibi basit bir tesadüfün sonucunda gerçekleşti. Geçen akşam karda donarak eve dönmüş, bir türlü ısınamıyordum; odamda, lambanın ışığında kitap okurken yaşlı ahçım hiç çay içmediğim halde bana bir fincan çay yapmayı teklif etti. Tesadüf eseri çayın yanında birkaç dilim de kızarmış ekmek getirdi. Kızarmış ekmeği çaya hatırdım ve ağzıma götürdüğüm anda, çayın tadı sinmiş ve yumuşamış ekmeği damağımda hissetmemle birlikte altüst oldum; sardunya ve portakal çiçeği kokuları geldi burnuma, müthiş bir ışık duyusuyla, mutlulukla doldum; hareket edersem bu içimde olup biten, anlayamadığım şeyi durdururum korkusuyla hiç kıpırdamıyor, harikalar yaratan o çaya batırılmış ekmek parçasına sarılıyordum sımsıkı; sonra ansızın hafızamın sarsılan duvarları çöktü ve sözünü ettiğim kır evinde geçirdiğim yaz mevsimleri ve sabah vakitleri, kesintisiz bir resmigeçit halindeki mutlu saatleri peşlerinde sürükleyerek bilincime akın etti. O zaman hatırladım: Her sabah giyinir giyinmez büyükbabamın odasına İnerdim; ben yanına gittiğimde az Önce uyanmış, çayını içiyor olurdu. Çaya bir peksimet batırıp bana yedirirdi. O yaz mevsimleri geçtikten sonra, çaya batırılıp yumuşamış peksimet duyusu, ölü saatlerin akıl açısından ölü saatlerin gizlendiği bir sığınak oldu; o kış akşamı karda üşüyüp eve döndüğümde ahçım o çayı, benim bilmediğim bir büyü marifetiyle saatlerin dirilişini gerçekleştiren İksiri teklif etmeseydi, muhtemelen sonsuza dek orada gizli kalacaklar, karşıma hiç çıkmayacaklardı.
Ama peksimeti tadar tatmaz, o âna kadar bulanık ve donuk olan bir bahçenin tamamı, unutulmuş ağaçlı yollarıyla, tek tek her yuvarlak çiçek tarhıyla ve bütün çiçekleriyle küçük çay fincanında şekillendi; tıpkı ancak suya atılınca kendine gelen Japon çiçekleri gibi açıldı. Aynı şekilde, aklın bana iade edemediği, Venedik’te geçirilmiş birçok gün de benim İçin ölüydü; ta ki geçen yıl bir avludan geçerken, kimi yüksek, kimi alçak, parlak taşların arasında birdenbire durduğum âna kadar. Yanımdaki arkadaşlar kaydığımı zannedip kaygılandılar, ama ben yola devam etmelerini, onlara yetişeceğimi işaret ettim; o sırada daha Önemli bir şeyle meşguldüm, henüz bu nesnenin ne olduğunu bilmiyordum, ama benliğimin derinliklerinde, tanıyamadığım bir geçmişin titreştiğini hissediyordum; bu heyecanı döşeme taşına bastığım anda hissetmiştim. Bir mutluluk kaplıyordu içimi; benliğimizin katıksız maddesi olan geçmiş bir izlenimle, sadığını korumuş saf hayatla (saf hayatın zaten ancak korunmuş şeklini tanıyabiliriz, çünkü onu yaşadığımız anda hafızamıza hitap etmez, onu bastıran duyuların arasında kaybolur] zenginleşeceğimi hissediyordum; onun istediği de zaten hapsedildiği yerden kurtulmak, gelip benim şiir ve hayat hazineme katılmaktı. Ama onu kurtaracak gücü kendimde bulamıyordum. Ah! Böyle bir anda aklın bana hiçbir yararı olamazdı. Biri alçak, biri yüksek, parlak döşeme taşlarına tekrar basmak, aynı duruma dönebilmek için geriye doğru birkaç adım attım. San Marco vaftizhanesinin hemzemin olmayan kaygan döşemesinde ayağım aynı duyuyu yaşamıştı. O gün bir gondolün beni beklediği kanalın üzerine vuran gölge, o saatlerin bütün mutluluğu, bütün doluluğu, o duyuyu tanımamın ardından sökün etti ve o günün kendisi benim için tekrar canlandı.
Aklın bu tür dirilişlere faydası olmaması bir yana, geçmişe ait saatler, sadece aklın onları canlandırmak için medet ummadığı nesnelere gizlenirler. Yaşadığınız saatlerle bilinçli bir şekilde il i skileridir meye çabaladığınız nesnelerde kendilerine bir sığınak bulamazlar. Üstelik bir başka şey onları dirilişe de, bu nesneyle yeniden doğduklarında şiirsellikten yoksun olurlar.
Hatırlıyorum da. bir tren yolculuğu sırasında, vagon penceresinden bakarak önümden geçen manzaradan izlenimler edinmeye çalışıyordum. Kırdaki küçük mezarlığın yanından geçerken her şeyi yazıyor, ağaçların üzerindeki ışık şeritlerini, Vadideki Zambak hatırlatan yol kenarındaki çiçekleri not ediyordum. Daha sonra, o çizgi çizgi ışıklı ağaçları, kırdaki küçük mezarlığı düşünüp o günü hatırlamaya çalıştım sık sık; günün kendisini kastediyorum, soğuk hayaletini değil. Hiçbir defasında başaramıyor, artık umudumu kaybetmeye başlıyordum ki, geçen gün öğle yemeği yerken, kaşığımı tabağa düşürdüm. Çıkan ses, o gün istasyonlarda makasçıların tren tekerleklerine çekiçle vururken çıkardığı sesin aynısıydı. Aynı anda, o sesi duyduğum günün kızgın, parlak güneşi ve günün tamamı, bütün şiirsel ligiyle hafızamda canlandı, bir tek kasıtlı gözlem amacıyla yakalanmış ve şiirsel diriliş bakımından kaybedilmiş köy mezarlığı, çizgi çizgi ışıklı ağaçlar ve yol kenarındaki Balzac’vari çiçekler hariç.
Bazen de, heyhat, o nesneyle karşılaşırız, kayıp duyu bizi İrkiltir, ama zaman fazlasıyla uzakta kalmıştır, o duyuyu adlandıramaz, ona seslenemeyiz, dirilmesi imkânsızdır. Geçenlerde bir kilerden geçerken, bir cam bölmenin kırık kısmını örten yeşil bez parçası, ansızın durup kendimi dinlememe sebep oldu. Bir yaz güneşi duygusu geliyordu. Neden? Hatırlamaya çalıştım. Bir güneş huzmesinde yaban arıları görüyor, masanın üzerinde duran kirazların kokusunu alıyordum, ama hatır] ay ama d im. Bir an, sanki gece yarısı uykudan uyanmış da nerede olduğumu bilmezmiş, hangi yatakta, hangi evde, dünyanın neresinde, hayatımın hangi yılında olduğumu çıkartamazmış gibi, bulunduğum yerin bilincine varabilmek için bedenimin yönünü anlamaya çalıştım. Bir süre böyle duraksayıp, yeşil bez parçasından yola çıkarak, belli belirsiz uyanan hafızamın odaklanması gereken yerleri, zamanı aradım körü körüne. Hayatımın bütün karışık, bildik ve unutulmuş duyularını birden gözden geçiriyordum; bu durum birkaç saniye sürdü ancak. Sonra artık hiçbir şey görmez oldum, hafızam temelli uykuya dalmıştı.
Arkadaşlarım benim böyle bir gezintinin ortasında, önümüzde uzanan ağaçlı bir yolun başında ya da bir ağaç küme sinin karşısında durup beni biraz yalnız bırakmalarını rica edişime kimbilir kaç kez şahit olmuşlardır! Nafile! Geçmişi kovalarken güç toplamak için önce gözlerimi kapatıp hiçbir şey düşünmez, sonra birdenbire tekrar açarak o ağaçlan ilk seferki gibi görmeye çalışırdım, ama onları daha önce nerede gördüğümü hatırlayanı az d im bir türlü. Biçimlerini tanırdım, yerleşimleri, oluşturdukları desen, gönlümde titreyen, sevdiğim, esrarengiz bir figürün kopyasını andırırdı adeta. Ama daha fazla bir şey bilemezdim; ağaçlarsa, o saf ve tutkulu duru şiarıyla, kendilerini ifade edemedikleri için, benim çözemeyeceğimi anladıkları sırrı bana söyleyemedikleri için ne kadar hayıflandıklarını dile getirirlerdi sanki. Kalbimin yerinden fırlayacakmış gibi çarpmasına sebep olacak kadar aziz bîr geçmişin bu hayaletleri, tıpkı Aincias’ın Cehennem’de karşılaştığı gölgeler gibi âciz kollarını bana uzatırlardı. Çocukluğumun mutlu günlerindeki kentin etrafında yaptığımız gezintilerde miydi, yoksa daha sonra, annemi rüyamda çok hasta gördüğüm o hayalî dünyada, gece boyunca havanın aydınlık olduğu, göl kenarındaki ormanda, artık bir rüyadan ibaret olan çocukluğumun ülkesi kadar gerçek diyebileceğim rüya ülkesinde mi? Hiçbir zaman bilemeyecektim. Beni yolun köşesinde bekleyen arkadaşlarımın yanına gitmek zorunda kalırdım; bir daha göremeyeceğim bir geçmişe temelli sırt çevirmenin, şefkatli ve âciz kollarını bana uzatarak adeta “Dirilt bizi” diyen ölüleri inkâr etmenin sıkıntısını yaşardım. Arkadaşlarımın arasına, sohbetlerine dönmeden önce son bir kez dönüp karşımda kıvrılan anlamlı ve dilsiz ağaçların uzaklaşan çizgisine bakar ve giderek daha az anlardım.
Benliğimizin mahrem özü olan bu geçmişe kıyasla aklın doğrulan çok daha az gerçektir sanki. Bu yüzden de, özellikle gücümüz azalmaya başladıktan sonra, sanatçının tek başına yaşadığını, gördüğü şeylerin mutlak değerinin onun için önemli olmadığını, değer ölçütlerini ancak kendi içinde bulabileceğini bilmeyen akıllı insanlar bizi anlamasa da, biz o geç misi yeniden bulmamıza yardımcı olabilecek şeylere yöneliriz. Örneğin sanatçıda bazı hatıraları canlandıran ya da onun zihninde belirli türde düşünceleri ve düşleri çağrıştıran, Paris Opera’sındaki muhteşem bir icraat değil de bir taşra tiyatrosunda feci bir müzikal, Saint Germain muhitinin son derece Şık bir gece davetinden ziyade zevk sahibi insanların gülünç bulduğu bir balo olabilir. Bir sonbahar akşamı, temiz havaya yapraklarını dökmüş ağaçların keskin kokusu yayılmışken vagondan indiğini hayal ettiği istasyonların isimlerinin yer aldığı, çocukluğundan beri duymadığı isimlerle dolu bir tren tarifesi, zevk sahibi insanların nazarında tatsız tuzsuz bir kitaptır, ama sanatçı için ulvi felsefe kitaplarından çok başka bir değeri olabilir ve bu yüzden de zevk sahibi insanlar, yetenekli bir insan olduğu düşünülürse, çok aptalca zevkleri olduğunu söylerler.
Hem aklı pek önemsemeyip hem de aşağıdaki sayfalarda, işittiğimiz ya da okuduğumuz beylik yorumlara karşıt olan, aklımızın bize önerdiği bazı yorumları konu etmem garip karşılanabilir. Saatlerimin belki de sayılı olduğu bir anda (zaten bütün insanların durumu aynı değil midir?), entelektüellik taslamak boş bir çaba belki. Öte yandan aklın doğrulan, az Önce sözünü ettiğim duygusal sırlar kadar değerli olmamakla birlikte ayrı bir önem taşırlar. Bir yazar sadece şair değildir. Sanat şaheserlerinin, sıradışı akdların kalıntılarından başka şey olmadığı kusurlu dünyamızda yüzyılımızın en büyük yazarları bile, kendilerinin nadiren boy gösterdiği duygu mücevherlerini zihinsel bir yapı içinde bir araya getirmişlerdir. Böylesine önemli bir konuda çağının en büyüğü sayılan yazarların yanıldığını düşünüyorsak, öyle bir an gelir ki, tembelliğimizden silkinir ve düşündüğümüzü söyleme ihtiyacı duyarız. Sainte Beuve’ün yöntemi ilk bakışta o kadar önemli bir konu olmayabilir. Ama okur bu sayfaları okuduktan sonra, bu yöntemin çok önemli zihinsel sorunlarla, belki de bir sanatçı için en önemli mesele olan, başlangıçta değindiğim aklın yetersizligi sorunuyla ilgili olduğu kanısına varabilir. Aklın yetersizliğini saptamaksa. ne de olsa akla düşer. Çünkü akıl üstünlük tacını hak etmese de takdir sadece onundur. Meziyetler arasında ancak ikinci sırada yer alsa da, ilk sırayı içgüdünün hak ettiğini bir tek akıl takdir edebilir.
M.P.
1
UYKULAR
Hatırasını neden bilmem sabitleştirmek istediğim o sabah, hastalığa artık tutulmuş olduğum döneme aitti; bütün gece uyanık kalıyor, sabah yatıp gündüz uyuyordum. Ama gece saat onda yatağa girip birkaç kısa uyanışın dışında ertesi sabaha kadar uyuduğum dönemin üzerinden henüz çok da zaman geçmemişti; o günlere geri döneceğimi umuyordum, oysa bugün, o dönemi yaşayan bir başkasıymış, gibi geliyor bana. Çoğu kez, daha lambamı söndürür söndürmez, o kadar çabuk uykuya dalardım ki, uykuya dalmak üzere olduğumu düşünmeye vakit bulamazdım. Dolayısıyla yarım saat sonra, artık uyuma vaktinin geldiği düşüncesi beni uyandırırdı; hâlâ elimde tuttuğumu zannettiğim gazeteyi bırakmak ister, “Lâmbayı söndürüp uyumaya çalışsam iyi olacak,” derdim kendi kendime ve etrafımdaki karanlığı görüp şaşırırdım; belki de henüz zihnimi dinlendirdiği kadar gözlerimi dinlendirmemiş….
