Bu kitap iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümdeki Arkaik insan aslında Jung’un 1933’te yayınlanmış, Modern Man in Search of a Soul (Ruhunu Arayan Modem insan) isimli kitabının içinde yer alan bir makaledir. Söz edilen kitabın bir çok makalesi Türkiye’de Analitik Psikoloji ismi altında yayınlandı.
Bu nedenle kitabı yayınlayamıyoruz, ama çok önemli olduğunu düşündüğümüz ve okunmasını arzuladığımız bu makaleyi ilk baskısı 1957’de yapılmış olan Keşfedilmemiş Benlik kitabının yanına ekledik.
ARKAİK İNSAN
“Arkaik” sözcüğü en eski, ilk -orijinal- demektir. Bugünün uygar insanı hakkında bir şeyler söylemek en zor ve en nankör işlerden birisidir, ama arkaik insanla ilgili konuşmak için daha iyi bir konuma sahibiz. Uygar insanda yetkili ve etkili bir bakış açısına ulaşmamız gerekirken, hakkında konuşmak istediğimiz insanınkine benzer önyargıların ve varsayımların tuzağına yakalanırız. Oysa arkaik insanda, onun zaman içindeki konumundan oldukça uzak dururuz ve ussal kapasitemiz onunkinden daha farklıdır. Bu nedenle, kuşkusuz, onun dünyasını ve bu dünyanın onun için anlamını inceleyebileceğimiz avantajlı bir noktada durabiliriz.
Bu cümle önünüzdeki makalede anlatılacak konuyu sınırlandırmaktadır. Kendimi arkaik insanın ruhsal yaşamıyla sınır-landırsam dahi, onun yapısını bu kadar kısıtlı bir alanda kapsayabil mem çok zor. Yine de tabloyu oldukça kapsamlı çizmeye çalışacağım ve antropolojinin ilkel ırklarla ilgili bulgularına yer vermeyeceğim. İnsandan genel olarak söz ettiğimizde, gözümüzde onun anatomisi -kafatasının biçimi veya derisinin rengi- canlanmaz, daha ziyade onun ruhsal yaşamından, bilinç düzeyinden ve yaşam tarzından bahsederiz. Bütün bunlar da psikolojinin konusu olduğuna göre, burada temel olarak arkaik veya ilkel zihniyeti ele alacağız. Bu sınırlamaya rağmen neticede konumuzun kapsamını daha da genişletmiş oluyoruz, çünkü ruhsal süreçleri arkaik olan sadece ilkel insan değildir. Günümüzün uygar insanında da bu arkaik süreçleri gözlemleyebiliyoruz, üstelik bunlar modern sosyal yaşamın düzeyinde tek tük “geçmişin yeniden canlanışı” biçiminde değiller. Aksine, bilinç gelişimi ne düzeyde olursa olsun, her uygar insan ruhunun derinliklerinde arkaik bir insan olmaya devam eder. İnsan vücudu bizi nasıl memelilere bağlıyorsa ve sürüngenler çağına kadar uzanan evrimsel sürecin hatıralarını taşıyorsa, insan ruhu da, başlangıcına kadar izlerini takip ettiğimizde, sayısız arkaik özellikler gösteren bir gelişimin ürünüdür.
İlkel insanlarla ilk karşılaştığımızda veya bilimsel çalışmalardan ilkel zihniyet hakkında bir şeyler okuduğumuzda arkaik insanın tuhaflığından etkilenmeden duramayız. İlkel top-lumların psikolojisi konusunda bir otorite olan Lévy-Brühl zihnin “mantık öncesi” düzeyi ile bizim bilinçli görüntümüz arasındaki çarpıcı farklılıkları vurgulamaktan hiçbir zaman yorulmamıştır. İlkel insanın deneyimlerin bariz derslerini gözardı etmesini, en aşikar neden-sonuç ilişkilerini reddetmesini ve olayların rastlantısallığını kabullenmek veya onları mantıklı bir şekilde açıklamaya çalışmak yerine onların “kolektif simgeselliğini” bir çırpıda geçerli saymak eğilimini, kendisi uygar bir insan olarak, açıklanması mümkün olmayan bir şey olarak düşünmüştür. Lévy-Brühl “Kolektif simgesellikle doğruluğu aşikar kabul edilen, yaygın biçimde geçerli düşünceleri, örneğin ruhlar, cinler, büyü, büyüsel malzemelerin gücü gibi konuları içeren ilkel düşünceleri kastetmektedir. Bizim için insanların yaşlılık veya ölümcül bir hastalık nedeniyle ölmesi gayet mantıklı görünürken, ilkel insan için durum farklıdır. O, yaşlı bir insan öldüğünde, ölümün yaşlılık sonucu olduğuna inanmaz. Daha uzun yaşayan insanların bulunduğunu söyler. Benzer şekilde, hiç kimse bir hastalık sonucu ölemez, çünkü aynı hastalıktan iyileşen veya o hastalığa hiç yakalanmayan insanlar vardır. Ona göre asıl neden her zaman büyüdür. İnsanı ya bir ruh öldürür ya da büyü. Çoğu ilkel kabile ancak savaş esnasında ölümü doğal bir ölüm olarak kabul eder. Ancak savaşta ölümü bile doğal görmeyen kabileler vardır, onlara göre ölümü getiren düşman ya bir büyücüdür ya da kullandığı silah büyülüdür. Bu garip düşünce zaman zaman daha çarpıcı bir biçime bürünür. Örneğin bir Avrupalı tarafından öldürülen bir timsahın karnında iki tane halhal bulunmuştu. Yerliler bu iki halhalin bir süre önce bir timsah tarafından yutulan iki kadına ait olduklarını söylediler. Anında bir büyü söylentisi yayıldı; çünkü bir Avrupalıyı hiç kuşkulandırmayacak kadar doğal olan bu olay, Lévy-Brühlun “kolektif simgesellik” dediği varsayımlardan birinin ışığında, öngörülemez bir açıklamaya bürünmüştü. Yerliler belirsiz bir büyücünün timsahı büyülediğini ve ona iki kadını getirmesini emrettiğini söylediler. Timsah da emri yerine getirmişti. Peki, hayvanın karnındaki halhalları nasıl açıklıyorlardı? Yerliler bir timsahın emir almadıkça insanları yemediğini belirttiler. Timsah halhalları büyücüden ödül olarak almıştı.
Bu hikaye zihnin “mantık öncesi” düzeyinin özelliklerini gösteren mükemmel bir örnektir. Buna “mantık öncesi” diyoruz, çünkü böyle bir açıklama bize bütünüyle mantıksız görünüyor. Ama bunu bu kadar çarpıcı kabul etmemizin nedeni ilkel insanın varsayımlarından tamamiyle farklı varsayımlardan yola çıkmamızdır. Eğer biz de, doğal nedenler olarak bilinen şeyler yerine, büyücülerin ve gizemli güçlerin varlığına onun kadar inansaydık, onun açıklamaları bize de son derece mantıklı gelecekti. Aslında, ilkel insan bizden daha mantıklı veya daha mantıksız değildir. Onun varsayımları bizimkilerden farklıdır ve onu bizden farklı kılan da bu özelliğidir. Düşünceleri ve davranışları bizimkilerden değişik temeller üzerine oturur. Olağanın dışındaki her şey onu huzursuz eder, korkutur ve o bunu bizim doğaüstü dediğimiz şeylerle bağlantılandırır. O bunları elbette doğaüstü olarak görmemektedir; aksine, bunlar onun deneyim dünyasına aittirler.
Biz “bu ev yıldırım çarptığı için yandı” dediğimizde, bir doğal olaylar zincirini ifade ettiğimizi düşünürüz. İlkel insan da “büyücü bu evi yakmak için yıldırımı kullandı” dediğinde, benzer bir duygu içinde, doğal bir zinciri izlediğini düşünmektedir. Bütünüyle tuhaf ve olağandışı olmadıkça, ilkel insanın yaşamında benzer temellere oturt ulamayacak hiçbir şey yoktur. Olayları kendi tarzında açıklarken bize çok benzer; varsayımlarını sorgulamaz. Nasıl ki onun için hastalığın ruhlar veya büyüler kanalıyla gelmesi şaşmaz bir doğruysa, bizim için de hastalığın doğal nedenlerinin olması uzun zaman önce kararlaştırılmıştır. Biz nasıl bunu büyüye bağlayamazsak, o da doğal nedenlere bağlayamaz. Zihinsel aktivitesi bizimkinden farklı değildir. Daha önce dediğim gibi, onu bizden farklı kılan sadece varsayımlarıdır.
Genellikle ilkel insanın bizden değişik duygulara ve ahlaki bakış açısına sahip olduğu -yani “mantık öncesi” zihnin bu açılardan da farklılık gösterdiği- varsayılır. Kuşkusuz onun ahlaki kuralları değişiktir. Bir Kızılderili reisine iyi ile kötü arasında ne fark olduğu sorulduğunda, şöyle demiştir: “Ben düşmanımın karısını çalarsam, bu iyidir, ama o benim karımı çalarsa, bu kötüdür.” Birçok bölgede bir insanın gölgesine basmak büyük bir hakarettir, bazı bölgelerde de ayıbalığı kürkünü çakmak taşından yapılmış bıçak yerine demir bir bıçakla sıyırmak affedilmez bir günahtır. Ama gelin dürüst olalım. Biz de balığı çelik bıçakla yemenin, kapalı bir yerde şapka giymenin veya ağzında püroyla bir hanımı selamlamanın ayıp olduğunu düşünmüyor muyuz? Bizim için, ve ilkel insan için, bu tür şeylerin ahlakla hiçbir ilgisi yok. Çok dürüst ve asil kafa avcıları var, ‘ dinî ve vicdanî duygularla vahşi törenler düzenleyenler var veya haklı olduğuna inanarak cinayet işleyenler var. İlkel adam ahlaklı bir davranışı değerlendirmek konusunda bizden daha yeteneksiz değil. Onun iyisi en az bizim iyimiz kadar iyi, onun kötüsü en az bizimki kadar kötü. Sadece iyinin ve kötünün görünme biçimleri değişik; ahlaki yargının süreci aynı.
Benzer şekilde, ilkel insanın duyu organlarının bizimkilerden daha duyarlı olduğu veya bir şekilde değişik olduğu düşünülür. Ama onun oldukça gelişkin yön duygusu veya duyma ve görme duyusu tamamen onun uğraşlarıyla ilgilidir. Yaşam deneyimine yabancı durumlarla karşı karşıya geldiğinde, inanılmaz derecede yavaş ve beceriksizdir. Bir keresinde şahin gibi görme kapasitesine sahip yerli avcılara bir dergiden, çocuklarımızdan herhangi birinin anında insan figürü olarak tanımlayabileceği, resimler gösterdim. Avcılar sayfaları evirdiler, çevirdiler ve sonunda içlerinden biri önce parmağını resmin üstünde gezdirdi, sonra “Bunlar beyaz adam” dedi. Hepsi bunu büyük bir keşif olarak kutladı.
Birçok yerlinin sahip olduğu, kendi alanını çok iyi tanıma duygusu bir alışkanlık ve pratik konusudur. Balta girmemiş ormanlarda yollarını bulmak onlar için bir zorunluluktur Bir Avrupalı bile, Afrika’da bir süre geçirdikten sonra, daha önce fark edebileceğini hayal bile edemeyeceği şeyleri fark etmeye başlar; bunu pusulasına rağmen, çaresiz bir şekilde kaybolma korkusuyla yapar.
İlkel insanın bizden köklü bir şekilde farklı düşündüğünü, hissettiğini ve algıladığı gösteren hiçbir şey yoktur. Ruhsal işleyişi aynıdır -ancak temel varsayımları değişiktir. Bununla kıyasladığımızda, bize oranla daha sınırlı bir bilince sahip olması, veya sahipmiş gibi görünmesi, veya zihinsel faaliyetlerini fazla, hatta hiç, odak lay amam ası göreceli olarak daha önemsiz bir veridir. Zihinsel açıdan odaklanamama Avrupalılara çok
acayip gelmektedir. Örneğin, ben asla bir sohbeti iki saatten uzun sürdüremedim, çünkü yerliler yorulduklarını belirttiler. Çok zor olduğunu söylediler, oysa ben gelişigüzel biçimde çok basit sorular soruyordum. Ama aynı yerliler avlanırken veya bir yolculuk esnasında harika bir odaklanma kapasitesi ve dayanıklılık gösteriyorlardı. Örneğin benim mektuplarımı taşıyan yerli hiç durmadan yetmiş beş mil koşabiliyordu. Altı aylık hamile bir kadının sırtında bebeği, ağzında uzun piposu, 95 derece sıcaklıkta, bir ateşin çevresinde sabaha kadar hiç yorulmadan dans ettiğini gördüm. Bu nedenle ilkel insanların kendilerini ilgilendiren konulara odaklanma kapasitelerini inkar etmek mümkün değildir. Eğer biz de bizi ilgilendirmeyen konulara dikkatimizi yoğunlaştırmaya uğraşırsak, ne kadar kısa sürede odaklanma gücümüzün azaldığını görebiliriz. Onlar gibi, biz dc duygusal dip akıntılarımıza bağımlıyız.
İlkel insanın, iyide ve kötüde, bizden daha basit ve daha çocuksu olduğu doğrudur. Biz bunu kendi içinde çok tuhaf karşılamayız. Buna rağmen, arkaik insanın dünyasına yaklaştıkça, tuhaf duygular hissetmeye başlarız. Benim analiz edebildiğim kadarıyla, bu duygu arkaik insanın temel kabullerinin bizim-, kilerden köklü bir şekilde farklı olduğunu -yani bizden çok değişik bir dünyada yaşadığını- düşünmemizden kaynaklanmaktadır. Varsayımlarını anlayana kadar, o bize çözmesi zor bir bilmece gibi gelir, ama eğer bunları bilirsek, her şey basitleşir. Bunu şu şekilde de ifade edebiliriz: İlkel insanın bilmecesi biz kendi varsayımlarımızı anlamaya başladıkça çözülür.
