II. Abdülhamid’in hükümdarlık yılları, gerek Osmanlı gerekse Avrupa tarihinin en kritik olaylarının ve hesaplaşmalarının yaşandığı bir süreçtir.
Başta Meşrutiyet olmak üzere modern özgürlükçü fikirleri savunan Jöntürkler, bu özgürlüklerin hayat geçirilmesi için II. Abdülhamid ile yoğun bir mücadeleye girişmişlerdi.
1908’deki Jöntürk ihtilaline kadar geçen dönemde II. Abdülhamid bütün imkanlarını kullanarak jöntürk hareketine göz açtırmamaya gayret etmiştir. Bu siyaset kapsamında Sultan Abdülhamid, İdam, sürgün, işkence, sansür gibi çeşitli yasaklarla yahut makam ve para teklifiyle karşıt olanları etkisiz hale getirmeye çalışmıştır.
Öte yandan her ne kadar Fransız ihtilalinden devşirme “özgürlük, kardeşlik, eşitlik” sloganlarıyla modernleşme yanlısı bir hareket olarak gösterilse de, jöntürkler, Batılıların Osmanlı Devleti üzerindeki hesaplarının kesişme noktasındadırlar. Bu yönüyle sorgulanmaya açılmaktadır.
Bu kitapta Jöntürklerin ilk boy göstermeye başladığı 1889 yılından, Abdülhamid’i devirdikleri 1908 ihtilaline kadar geçen süreçte yaşananlar bütün yönleriyle incelenmektedir.
I. Önsöz, 11
II. Giriş, 13
A. Teori ve Cevabı Aranan Sorular, 13
B. Konunun Takdimi, 22
C. Kaynaklar Üzerine, 26
III. Jöntürk İhtilâli ve II. Meşrutiyete Dair, 31
IV. 1908 Jöntürk İhtilâlinin Nedenleri, 37
A. Osmanlı’daki Değişim: Gelenekten Modernizme Geçiş, 38
B. II. Abdülhamid Yönetimi: Harekete ve ihtilâl Sürecine Katkıları, 46
1. Yenileşme Faaliyetleri: Hareketin Ortaya Çıkması, 47
2. Jöntürkler’le Mücadelesi: Uygulamalarıyla ihtilâl Sürecini Hızlandırması, 56
C. İhtilâller, Komitalar ve Terör Hareketleri: Pratiğin Öğrenilmesi, 67
1.1789 Fransız İhtilâli ve İhtilâl Dalgası: Teori ve Pratiğin Ortaya Çıkması, 68
2. Komşu Devletlerdeki İhtilâller: İhtilâl Örneğinin Daha Da Yakınlaşması, 73
3. Gayrimüslimler’in Siyasî Oluşumlarından Etkilenme: Pratiğin Ayağa Kadar Gelmesi, 75
4. Masonlardan Etkilenme ya da Masonların Destekleri: Kritik Zamanda Kritik Destek, 85
5. Yabancıların Yardımları: ihtilâl Öncesinde Dış Yardım, 93 D. Bölüm Özeti ve Değerlendirmesi, 96
V. Jöntürklerin Tarihinde Kısa Bir Gezinti, 101
A. Jöntürk Kavramının Ortaya Çıkması, 102
1. Birinci Kuşak Gençlik Hareketi: Genç Osmanlılar, 105
2. İkinci Kuşak Gençlik Hareketi: Jöntürkler, 106
B. Jöntürklerin Fikrî Yapıları, 108
C. Jöntürklerin Örgütleşme Tarihi: İttihâd ve Terakkî Cemiyeti ve Mücadelenin Başlaması, 113
D. Bölüm Özeti ve Değerlendirmesi, 128
VI. Devletin İhtilâl Sürecine Girmesi, 131
A. Yenileşme Faaliyetleri ve Avrupa’ya Eklemlenme, 131
1. 1838 Balta Limanı Ticaret Anlaşması: İktisadi Sisteme Eklemlenme, 133
2. 1839 Tanzimat ı Hayriyye Fermanı: Şekilsel Anlamda Eklemlenme, 134
3. 18531856 Kırım Harbi: Eklemlenmenin Tamamlanması, 135
B. Çözülme Sürecine Girilmesi, 136
1. Düvel i Muazzama’nın Müdahalesine Tipik Örnek: Makedonya, 137
a. Mürzsteg Kararları: Osmanlı Dâhiliyesine Müdahalenin Belgesi, 137
b. Reval Görüşmesi: Amaç İhtilâl Araç Propaganda, 146
2. İktisadî Çözülme ve Alınamayan Maaşlar: İsyan İçin Önemli Bir Neden, 155
C. Bölüm Özeti ve Değerlendirmesi, 158
VII. İhtilâl Öncesinde Sivil ve Askerî İsyanlar, 161
A. Sivil isyanlar, 162
1. 19061907 Erzurum İsyanları, 162
2. Diğer isyanlar veya Tepkiler, 166
B. Askerî İsyanlar, 167
C. Bölüm Özeti ve Değerlendirmesi, 168
VIII. 1908 Jöntürk İhtilâli, 171
A. Yaklaşan İhtilâlin Ayak Sesleri, 172
B. İsyanın Başlaması ve ihtilâl Halini Alması, 178
1. Resneli Niyazi Bey’in İsyanı Başlatması, 179
2. Enver Bey’in İsyanı ya da Ortadan Kaybolması, 204
3. Firzovik Toplantısı: Neye Niyet Kime Kısmet?, 211
4. Şemsi Paşa’nın Katli: İhtilâl Yolunda Önemli Bir Engelin Bertaraf Edilmesi, 232
5. Eyüp Sabri Bey’in isyanı ve Müşir Osman Paşa’nın Esir Alınması: İhtilâl Yolunda Son Hamle, 244
C. Bölüm Özeti ve Değerlendirmesi, 250
IX. Meşrutiyet’in Yeniden İlan Edilmesi, 255
A. Heyeti Vükelâ’nın Uzun Toplantısı, 255
B. Bölüm Özeti ve Değerlendirmesi, 261
X. İhtilâli’n Alman ve Avusturya Matbuatına Yansıması, 263
A. İsyanın Basın Organlarına Yansıması, 264
B. Meşrutiyetin İlanı ve Sevinç Gösterileri, 270
C. İhtilâl ve Yabancı Devletlerin Tepkileri, 276 O. İhtilâlin Genel Yorumları, 284
E. Bölüm Özeti ve Değerlendirmesi, 297
XI. Genel Değerlendirmeler ve Sonuç, 303
Jöntürk İhtilal Sürecinin Kronolojisi, 317
XII. İstifâde Edilen Eserler, 323
İndeks, 337
“Geçmiş zaman gerçekten geçip gitmemiştir; her an bireysel ve toplumsal yaşamımızda etkin, işlevsel ve bağlaycıdır.”‘
“Tarih için, keşfedilecek nesne salt olay değil, onda dile gelen düşüncedir. O düşünceyi keşfetmek zaten onu anlamaktır.[…] Tarihçi ne olup bittiğini bilince, neden olup bittiğini zaten bilir. “2
“Her tarihçinin peşinde olduğu şey, birbiriyle irtibatsız vakıaların kuru bir nakli değil, her olayın, olduğu gibi normal yerine oturduğu ve anlamlı bir bütüne ait olduğu muntazam bir tahkiyedir. “3
“Françios […] Simiand’a göre, yıkılması gereken üç put vardı. Birincisi, “siyaset putu”: Siyasi olaylara abartılı bir önem verilerek sürekli siyasi tarihle, siyasi olaylarla uğraşma”. İkincisi, “birey putu” Başka bir anlatımla, sözüm ona büyük adamlara verilen ölçüsüz önem. […] Sonuncu olarak ise, “kronoloji putu”; yani, köken incelemelerine dalıp kendini kaybetme alışkanlığı.”*
“Türk aydını her mevsim bir başka meçhulün sevdalısı. Geçen asrın ortalarından ıslahatçıdır, sonra ihtilalci olur, sonra inkılapçı. […] Aydın, iki yüz yıldan beri yenilik peşinde. Bu kara sevdanın “ekânimi selâse”si: İhtilâl, inkılâp, devrim. “5
I. Önsöz
İlk sayfalarını okumaya başladığınız bu eser, 1908 Jöntürk Ihtilâli’nin 100. sene i devriyesine bir katkı olması amacıyla kaleme alınmıştır. Çalışmamızda, aslında başlangıçta daha ziyade ihtilâli kronoloji merkezli olarak ele almayı tasarlamıştık. Fakat araştırmanın ilerleyen safhalarında, özellikle de çalışmanın kaleme alınmaya başlanmasıyla birlikte muhtevasında ciddi değişikliklere gidilmiştir. Böylece eser, Osmanlı tarihindeki Batı Avrupa tarzında yenileşme faaliyetleri neticesinde ortaya çıkan II. Abdülhamid yönetimini, buna tepki olarak başlayan muhalif gençlik hareketinin mensubu olan Jöntürklerin onunla mücadelesini ve en sonunda patlak veren ihtilâlin kronolojik tarihini kapsayan bir muhtevayla istifadenize sunulmuştur.
Adı geçen yenileşme faaliyetleri II. Abdülhamid yönetimine, II. Abdülhamid’in uygulamaları löntürk Hareketi’nin ortaya çıkmasına ve neticesinde 1908 ihtilâlinin patlak vermesine nasıl neden olmuşsa, aynı şekilde ihtilâllin başarılı olmasının ardından başlayan yeni süreç ve gelişmeler de, daha doğrusu bunların sonuçları, 31 MartVak’ası’nın patlak vermesine sebebiyet vermiştir. 31 Mart Vak’ası’nı da, bu çalışmanın bir devamı olarak ileride ele almayı tasarlıyoruz.
Çalışmamızın çeşitli aşamalarında yardımlarından bizleri mahrum bırakmayan bazı isimleri burada zikretmek istiyoruz: Almanya’nın Freiburg şehrinde tarih bölümünde üniversite tahsili yapan kardeşim Resul Alkan’ı ilk sırada zikretmem gerekiyor. Resul, gerek benim tespit ettiğim ve gerekse bizzat kendisinin bulduğu konuyla alakalı pekçok kitabı ve makaleyi tarayarak bize ulaştırmıştır. Bu vesileyle birçok yeni bilgiye ulaşma imkânı bulduk. KTÜ FenEdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü araştırma görevlilerinden Eyyüb Şimşek ve özgür Yılmaz çalışmayı okuyarak, yerinde eleştirileri ve düzeltmeleriyle katkıda bulunmuşlardır.
Kitabımız hakkındaki şahsi değerlendirmeleriniz bizim için çok önemlidir. Müsbet veya menfî kişisel değerlendirmelerinizi “necmettinalkan@gmail.com” adresine göndermek suretiyle, ileride yapacağımız çalışmalarda bizlere yol göstermiş olacaksınız.
Ağustos 2008/Trabzon
Necmettin Alkan
II. Giriş
A. Teori ve Cevabı Aranan Sorular
Malum olduğu üzere tarihçilik, zihinsel bir kurgulama eylemidir; tarihçi ise, elindeki malzemeleri değerlendirerek tarihî olguları bir mantık silsilesi içinde zihninde yeniden canlandırmak suretiyle kurgulama gayretinde olan kişidir.
Tarihçi, çalıştığı konuyu kurgularken, elindeki araştırma malzemelerini süzerek çıkardığı bilgilerden hareket etmektedir. Bu eylemi yaparken, içinde yaşadığı zaman diliminden geriye doğru giderek, önceden cereyan etmiş ve sonuçları itibarıyla nihayete ermiş olan ilgili hadiseyi yeniden canlandırmaya çalışmaktadır. Yapılan bu kurgulamada veya kurgu yoluyla tarihî olayın yeniden canlandırılmasında ne kadar başarılı olunmaktadır? Bunun takdirini, okuyucular vermektedir.
Eğer okuyuculardan bir kişi dahi, anlatılardan tatmin olmuşsa yapılan çalışma artık hedefine ulaşmıştır. Burada kemiyet çok da önemli değildir. Önemli olan, çalışmada yapılan kurgunun ve yorumların dile getirilmesi, okuyucuyla paylaşılması ve nihayetinde en az bir kişi tarafından dahi olsa kabul görmesidir.
