Attilâ Ilhan’la -beni hep çok mutlu kılan- söyleşilerimizde, onun yıllar önce kaleme aldığı senaryolar da bazen devreye girerdi.
Attilâ Ağbi, Yeşilçam serüvenini biraz küskün noktalamıştı. Açıkça dile getirmese de, kimi yapımcılara, kimi yönetmenlere küskündü. Senaryolarının değiştirilmesinden yılmış; oyuncuların abartık oyunlarından hoşlanmamış; beyazperdede seyrettiğimiz durağan sahnelerden yabancılık duymuş. Hatta, seslendirmenin ettiklerinden yakınırdı; kendi yazdığı sözleri, yanlış vurgular sebebiyle, tanıyamamaktan…
Ben öyle düşünmediğimi söylerdim. Onun Ali Kaptanoğlu takma adıyla imzaladığı senaryoları arasında, Yalnızlar Rıhtımı, Şoför Nebahat, Ver Elini İstanbul, Rıfat Diye Biri, yeni-yetmeliğimin unutulmaz Türk filmlerindendir. Hâla unutmadım.
Sinemamızın, hele o çağlarda, klişe tiplerle hikâyeye çarçabuk açılması, avantürle yetinmesi Attilâ Ilhan’ın senaryo anlayışına eni konu uzaktır. Andığım senaryolarında bol ayrıntı, ete kemiğe büründürülmüş yan kişiler, görsel olarak yaratılmak istenmiş atmosfer, gerilimle duygusallığın daima iç içeliği Attilâ İlhan sinemasının özelliklerini yansıtır.
Mesela Ver Elini İstanbul genç bir kızın intihar girişimiyle başlar: Sirkeci otellerinden birinin odası, genç kızı kurtarmaya çalışan yaşlı, güngörmıiş, babacan Karagöz ustası… Öyleyken, hayal ustasıyla, yiten hayal sanatına bir elveda demek isteği…
Bunları hatırlatırdım. Özellikle Ver Elini İstanbul’la Rıfat Diye Biri’nin senaryolarını okumak isterdim. Neden yayımlamıyorsunuz?” diye sorduğumda, o döneme ait bütün senaryoların kaybolup gittiğini öğrenecektim. Olup biteni, birlikte ırmak söyleşimiz Nâm-ı Diğer Kaptanda kısaca anlatır Attilâ Ağbi: Acele bir kararla, her şeyi bırakıp Paris’e gidiş.
Yazılanla peliküle geçen arasındaki farkı artık hiçbir zaman öğrenemeyeceğiz. Ama bazı günler, nelerin değiştirildiğini, nelerin görmezden gelindiğini yazmak isterdi, belki hep o küskünlükle. İşlerin yoğunluğu, zaten yazılmakta olan yeni eserler, bu isteğin ertelenmesine yol açardı.
Diyebilirim ki, TRT dizileri olmasaydı, Attilâ İlhan senaryo yazımına geri dönmeyecekti- TRT’nin genç, Attilâ İlhan okuru yönetmenlerinin ısrarıyla yeniden senaryo, bu kez, televizyon dizisi için senaryolar. Ve bu kez, Attilâ İlhan dünyasına alabildiğine sadık kalınmış yapımlar. Her birinin başlı başına ‘olay’ başarısını hatırlatmama gerek yok herhalde. Şu kadarını yine de söylemek isterim: Kartallar Yüksek Uçar’ın gösterildiği akşamlar, İstanbul’da trafik yoğunluğu hemen sona ererdi; sokaklar, yollar, caddeler sayım günü gibi bomboş.
Attilâ İlhan böylesine yoğun bir ilgiyi bekliyor muydu, bilmiyorum. Fakat yoğun ilgiden çok hoşlannuştı. Senaryo yazdığı için kendisine dudak bükenlere önemli bir yanıt sayıyordu seyircinin ilgisini.
Bir de acı bir anı var, Türkiye’de yazarın, edebiyat adamının geçim koşullarını sergileyen:
Tam o sıralarda Attilâ Ağbi kalp krizi geçirdi; Amerikan Hastanesi’ne kaldırıldı. Ziyaretine gittiğim gün, “Görüyorsun, iyi ki yazmışım” dedi, “hastanenin parasını neyle ödeyecektim..”
Özel kanallar furyasında Attilâ İlhan senaryo yazarlığını bir süre daha rafa kaldırmadı. Değişen dizi anlayışı, toplumsalın büsbütün silinmesi, halk şöyle istiyor böyle istiyor tartışmaları, ticarî olanın başı çekmesi, çok geçmeyecek, onu yoracak; tekrar köşesine çekilecekti.
Ta ki, Atatürk’ün yaşamına dair bir senaryo önerisine kadar.
Öneri geldiğinde, Fena Halde Leman’la Haco Hanım Vay’ı üçleyecek bir roman yazmaya hazırlanıyordu. Fena Halde Leman’da etkileyici yan kişi olarak karşımıza çıkan Ic-lâl’in romanını: İzmir, çiçeklere düşkün, yalnız ve çocuk kalmış bir lezbiyen.
İclâl’in çiçeklere, salon bitkilere düşkünlüğünü, fanus içindeki kırılgan hayatını kimbılir kaç kez konuştuk. İşte nihayet yazılacaktı o roman.
Sonradan, 2001 yazında bana şöyle diyecek: “Uçüncüsü-nü yazamadım, hâlâ içimde hicrandır. Ömrüm müsaade ederse onu da yazarım.”
Sonra, yalnız İclâl’in romanı değil, bütün tasarılar ikinci planda kaldı. Atatürk’ü sinemada yaşatmak, bir ülkü olup çıktı. O zaman, Attilâ İlhan’da sinema tutkusunun dinmemiş olduğunu ayırt ettim. Suskun kalsa, inkâr da etse, sinema sanatı onu hâlâ büyütüyordu.
Dahası, siyasal düşüncesinin en büyük kahramanı Gâzi ıMustafa Kemal Paşa’yı yepyeni bir eserle gündeme getirmek!..
Kurtuluş Savaşı’nı, Atatürk’ün yaşantısını ezbere bilmesine karşın, sil baştan, okumalar kasırgasına tutuldu. Bu okumalar, Millî Mücadelemin çok öncesine uzanıyor, Osmanlı İmparatorluğumun çöküş noktasından başlıyor, o kadar iyi bildiği Mütareke dönemini yeniden kuşatıyor, nihayet Kurtuluş Savaşı yıllarına varıyordu.
Yüzlerce, binlerce kişi! Handiyse bütün kadrosuyla Kurtuluş Savaşı, sonra genç Türkiye Cumhuriyeti!
Upuzun okuma, hazırlarıma çabasından sonra Gâzi Mustafa Kemal Paşa / “… O Sarışın Kurt!.. ” yazılmaya başlandı. Tabii okumalar da devam ediyordu.
Durmuş oturmuş Attilâ İlhan, yolun başında genç bir yazar adayı kadar coşkundu. Sadece söylediklerini, anlattıklarını ‘dinlemek’, benim için, Kurtuluş Savaşı’nı, Atatürk’ü yeniden ve bambaşka ‘okumak’ oluyordu. Attilâ Ağbi’nin aşıladığı heyecanla, birçok gün, yaşadığımız zaman diliminden koptukça kopar, 1920’lerde yaşamaya koyulurdum…
Şimdi bana öyle geliyor ki, bir senaryo yazmıyordu. Yazarlığının en önemli eserlerinden biriyle boğuşuyordu. Üstelik, şairliğini de işin içine katarak.
Gazi Mustafa Kemal Paşa’da Öyle anlatımlar var ki, adeta dizelerle örülmüş.
1997’nin ilkbaharında, hayli soğuk bir Pazar günü, “Acı bir sahneyle bitiriyorum” dedi; “İzmir’de halkla Gâzi’nin arasına girmeye yelteniyorlar.”
Bir hafta sonraki buluşmamızda, “Gazi, kendisini görmek isteyen halkına doğru yürüdü, ‘mahzun fakat mesut bir tebessümle’. Orada, onlar hep birlikte” diyecekti.
On yıl öncesinin o an’ı bugün yüreğimi burkuyor…
“… birdenbire beş adını sağında onu gördü Paşalar onun arkasındaydılar.
O, saati sordu.
Paşalar: ‘üç’ dediler.
Sarışın bir kurda benziyordu.
Ve mavi gözleri çakmak çakmaktı Yürüdü uçurumun başına kadar, eğildi, durdu.
Bıraksalar
ince, uzun bacakları üstünde yaylanarak ve karanlıkta akan bir yıldız gibi kayarak Kocatepc’den Afyon ovasına atlayacaktı… ’
NÂZIM HİKMET (‘Kuvâ-yı Milliye Destanı’ndan )
Sabahın çok erken saatleri. Boğaziçi’nde, Dolma bah-çe’den başlayıp Beykoz’a doğru, müttefik donanmasının dretnot, kruvazör, muhrip ve destroyerleri. Bunların arasında, heyula gibi yükselen, İngiliz amiral gemisi, geminin güvertesindeki yerinden, öteki gemilere ışıkla işaretler veren, muhabere neferi.
Öteki İngiliz gemilerinde yanıp sönen işaret ışıkları. Zırhlılardan ayrılıp Dolmabahçe, Sirkeci, Galata rıhtımlarına doğru seyrettiği görülen, asker yüklü bahriye çatanaları… Gerek gemiler, gerek bahriye silahendazlarını taşıyan çatanalar, sis ve alacakaranlıkta bir rüyanın müphem hayalleri gibi belirip kaybolmaktadır.
İstanbul, zincirleme, rıhtım görüntüleri; sabaha karşı.
Sirkeci Rıhtımı: Rıhtımda, İngiliz Ordusu’na ait nakliye kamyonları yan yana dizilmiş. Çatanalar rıhtıma yanaştıkça, karaya çıkan silahendazlar kamyonlara bindirilmekte; her kamyon, birbiri ardı sıra, Bâb-ı Ali/Divanyolu istikametine dağılmaktadır.
Galata Rıhtımı: Orada da aynı olay tekrarlanıyor. İşgal kamyonları, Karaköy ve Perşembepazarı istikametinde uzaklaşırlar.
Dolmabahçe Rıhtımı: Orada da aynı olay tekrarlanıyor. Bu defa kamyonlar Beşiktaş ve Beyoğlu istikametinde dağılmaktadır.
İstanbul, Şehzadebaşı: 10. Kafkas Fırkası Nizamiyesi; sabah, erken.
İngiliz kamyonları gelmiş ve gelmektedir, işgalci sitahen-dazları indirmiş ve indiriyor; bunlar, düzenli ve tertipli olarak niza m iyeyi basıyorlar. Nöbetçinin durdurma çabası boşuna, derhal zararsız hale getiriliyor. Karargâhın her tarafına dağılan işgal kuvvetleri… Müfrezesine, sağı solu gösterip, işgali yöneten İngiliz subayı… Uyku sersemi silaha davranmış, Os-manlı askerleri… Kısa süren müsademe… Askerler vurulup düşüyorlar.
İstanbul, Topkapı Sarayı’ndan Boğaz; sabah, erken.
Denizin üstünde tan ağarmıştır, Boğaz’m oya işlemeli sahillerinde hafif sis. İngilizlerin zırhlılarındaki ışıklı muhabere, yerini artık flamalarla işaretleşen bahriyelilere bırakmıştır.
Denizde faaliyet sürüyor: Çatanalar, kıyıya dolu gidip boş dönüyorlar.
İstanbul, 10. Kafkas Fırkası, Erat Koğuşu; sabah, erken.
İngiliz silahendazları, henüz yaraklarından kalkan, kalkmakta olan Türk askerlerine ateş ediyorlar. Can pazarı: Türkler direnmeye çalışıyor, nafile!
Kizamiye’detı bu defa İngiliz ordusunun Hindu askerlerini taşıyan kamyonları girip, işgale katılıyor.
Bahriyelilerin bir iki mangası, mızıka erlerinin koğuşuna dalıyor; aynı sahneler… kürk neferleri dizilip kurşunlanıyor. Üç ölü, iki yaralı…
(Buradan itibaren, mors alfabesiyle telgraf işaretleri veren bir maniplenin sürekli tıkırtıları işitilmeye başlayacaktır.)
(Bundan sonraki işgal sahneleri sürerken, Manastırlı Hamdı Bey’in Ankara’ya geçtiği haberler, görüntünün altında sağdan sola yazı olarak geçmelidir.)
İstanbul, Erkân-ı Harhiye-i Umumiye binası; sabah.
Bina, İngiliz bahriye silâlıendazlarınca kuşatılmıştır. Nizamiye, onların elindedir. Cümle kapısı önünde, iki taraflı, bir asker kordonu dikkati çekiyor. Geride İngiliz kamyonları.
Binanın merdivenleri: Yüksek rütbeli İngiliz subayı ve maiyeti, süngülü bahriyeliler refakatinde merdivenlerden çıkıyor, riyaset makamına yöneliyor. Erkân ı Harbive-i Umûmiye Reisi 2. Ferik Fevzi Paşa, makamında endişeli görünür, telefonla konuşmaktadır; karşısında yaveri. Paşa eliyle işaret ederek ona bir şeyler söylediği sırada, İngilizler içeriye giriyorlar, süngülüler paşayı muhasara ediyor.
Cümle kapısı: Paşa, süngülülerin refakatinde, İngiliz subayı ile birlikte cümle kapısından çıkarılıyor, iki sıralı işgal askeri kordonu içinden geçirilerek götürülüyor.
